Monarkia Hapsburge
Monarkia Hapsburge (nganjëherë e quajtur edhe si Monarkia Austriake ose Monarkia Danubiane) është një emër jozyrtar midis historianëve për vendet dhe provincat që sundoheshin nga dega e ulët austriake e Shtëpisë së Hapsburgëve deri 1780 dhe pastaj nga dega pasardhëse e Hapsburg-Lorena deri në vitin 1918. Monarkia ishte një shtet i përbërë nga territoreve brenda dhe jashtë Perandorisë së Shenjtë Romake, të bashkuar vetëm në personin e monarkut. Kryeqyteti dinastik ishte Vjena, me përjashtim të periudhës nga 1583 deri 1611, kur ai u zhvendos në Pragë. Nga 1804 deri 1867 Monarkia Habsburge u unifikua zyrtarisht si Perandoria Austriake, dhe nga 1867 deri në vitin 1918 si Perandoria Austro-Hungareze.
Kreu i Shtëpisë së Habsburgëve zgjidhej shpesh Perandori i Shenjtë Romak deri në shpërbërjen e Perandorisë në 1806. Dy entitetet nuk kanë qenë asnjëherë të njëjta, sepse Monarkia Habsburge mbulonte shumë toka përtej Perandorisë së Shenjtë Romake, dhe shumica e Perandorisë qeverisej nga dinasti të tjera. Monarkia Habsburge nuk përfshinte zakonisht të gjitha territoret e sunduara prej Hapsburgëve. Dega lartë sundoi Spanjën deri në 1700, por kjo nuk përfshihej zakonisht në përkufizimin e "Monarkisë Habsburge" pas mbretërimit të Çarls V, që e ndau dinastinë midis degëve të saj austriake dhe spanjolle pas abdikimit të tij në 1556.
Prejardhja dhe zgjerimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Familja Habsburgëve e ka prejardhjen nga Kalaja e Habsburgëve në Zvicrën e sotme, dhe pas 1279 sundoi në Austri ("tokat e trashëguara të Habsburgëve"). Familja Habsburgëve u rrit në rëndësi evropiane me traktatin e martesës dhe adoptimit nga perandori Maximilian I, në Kongresin e parë të Vjenës në 1515, dhe vdekja e mëvonëshme të Louis II, mbretit pa fëmijë, të Hungarisë dhe Bohemisë në 1526.
Kryeduka Ferdinand i Austrisë, vëllai i vogël i Perandorit të Shenjtë Romak Çarls V, u zgjodh Mbreti i Bohemisë dhe Hungarisë pas vdekjes së Luis II të Hungarisë dhe Bohemisë në Betejën e Mohács kundër turqve.
Territoret
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Territoret sunduar nga dega ndryshonin gjatë shekujve, por thelbi gjithmonë përbëhej nga katër blloqeve:
- Territoret e trashëguar, të cilat mbulonin shumicën e shteteve të sotëm të Austrisë dhe Sllovenisë, si dhe territore në verilindje të Italisë dhe (para 1797) të Gjermanisë jugperëndimore. Këtyre iu shtuan në vitin 1779 Innviertel i Bavarisë; dhe në 1803 dioqeza e Trent dhe Brixen. Luftërat Napoleonike shkaktuan shkëputje ku u humbën shumë pjesë të tokave të trashëguara, por të gjitha këto, së bashku me ish-Kryepeshkopatën e Salcburgut, e cila kishte qenë më parë aneksuar përkohësisht midis 1805 dhe 1809, u rimorën në paqe në vitin 1815, me përjashtim të Vorlande. Provincat trashëguar përfshinin:
- Kryedukata e Austrisë (Austria e Sipërme);
- Kryedukata e Austrisë (Austri e Poshtme);
- Dukata i Styrisë;
- Dukati i Karinthias;
- Dukata i Karniolës;
- Porti Adriatik i Triestes;
- Istria (edhe pse shumica e Istrias ishte territor venecian deri në 1797);
- Gorizia dhe Gradisca;
- Këto toka (3-8) shpesh janë grupuar së bashku si Austria e Brendëshme.
- Qarku i Tirolit (edhe pse peshkopët e Trentit dhe Brixen dominuan atë që do të bëhej Tiroli i Jugut përpara 1803);
- Vorarlberg (tashmë një koleksion provincash, që u bashkuan në shekullin e 19);
- Vorlande, një grup territoresh në Breisgau dhe diku në Gjermaninë jugperëndimore të humbura në vitin 1801 (edhe pse territoret Alzasiane (Sundgau) që kishin formuar një pjesë të saj kishin humbur që në vitin 1648);
- Vorarlberg dhe Vorlande shpesh janë grupuar së bashku si Austriae e Mëtejshme dhe sundoheshin së bashku me Tirolin.
- Dukata e Madhe e Salzburgut (vetëm pas 1805);
- Tokat e Kurorës Boheme - fillimisht e përbërë nga pesë vendet: Mbretëria e Bohemisë, Marshi i Moravisë, Silesia dhe Lusatia e Sipërme dhe e Poshtme. Asambleja Boheme zgjodhi Ferdinandin I, Perandorin e Shenjtë Romak si mbret në 1526.